Powiatowe związki samorządowe (komunalne)

Powiatowe związki samorządowe (komunalne) – drugi szczebel administracji samorządowej w międzywojennej Polsce składający się z gmin wiejskich i miast niewydzielonych (powiat ziemski) lub z miast liczących ponad 25 tys. ludności (powiat miejski) realizujący zadania własne i zlecone, w tym z zakresu opieki społecznej. Do 1933 działalność powiatów opierała się na ustawodawstwie zaborczym (zabory austriacki i pruski) oraz nowych regulacjach dla ziem zaboru rosyjskiego (1919). W 1933 nastąpiło ujednolicenie podstaw prawnych funkcjonowania jednostek administracji samorządowej (tzw. ustawa scaleniowa). Zadaniem powiatowych związków komunalnych było uzupełnianie opieki realizowanej przez gminy i miasta. Narzędziami były: wsparcie materialne gmin niedysponujących odpowiednim zasobem finansowym dla realizacji ciążących na nich zadań oraz organizowanie placówek obejmujących swoim działaniem cały powiat (przekraczających zdolność finansową gmin). W zakresie opieki społecznej istotne znaczenie miało rozporządzanie Prezydenta z 06.03.1928 o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komunalnych. Na te jednostki nałożono zobowiązania organizowania i prowadzenia zakładów opieki nad matką i dzieckiem i nad sierotami (prawa tego nie odebrano jednak gminom, które mogły również prowadzić taką działalność). Tymczasowo związki powiatowe (w ramach międzykomunalnych związków powiatów i miast wydzielonych z powiatowych związków komunalnych) miały organizować i prowadzić zakłady specjalne dla dzieci. W sytuacji wolno postępującej budowy samorządów na poziomie województwa zadania praktycznie te na stałe ciążyły na powiatach. W tym celu powstały: Warszawski Wojewódzki Związek Międzykomunalny Opieki Społecznej (Warszawa), Związek Międzykomunalny dla Budowy i Prowadzenia Wojewódzkich Zakładów Opieki Społecznej (Wilno) i Wojewódzki Związek Międzykomunalny Opieki Społecznej (Kraków).

Źródła: 10 lat polityki społecznej państwa polskiego 1918-1928, Warszawa 1928; M. Balcerek, Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1978; L. Dydusiak, Opieka publiczno-prawna nad dzieckiem w Polsce, Lwów 1938; M. Kotulski, Samorząd terytorialny w dwudziestoleciu międzywojennym, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo” 2019, t. 327; B. Krakowski, Stan opieki nad dziećmi w Polsce i najpilniejsze w tej dziedzinie zadania, „Opieka nad Dzieckiem" 1925, nr 4; K. Kumaniecki, B. Wasiutyñski, J. Panejko, Polskie prawo administracyjne w zarysie, Kraków 1929; Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komunalnych, Dz. U. 1928, nr 26, poz. 232; Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego, Dz. U. 1933, nr 35, poz. 294.