Towarzystwa Macierzy Szkolnej

Towarzystwa Macierzy Szkolnej – stowarzyszenia działające na ziemiach polskich pod zaborami na polu edukacyjnym, kulturalnym i wydawniczym. Pierwsza tego typu organizacja powstała we Lwowie w 1882 pod nazwą „Macierz Polska”. Inicjatorami byli Józef Ignacy Kraszewski i Władysław Bełza. Celem było szerzenie idei edukacji ludu za pośrednictwem tanich wydawnictw. Od 1894 wydawano „Bibliotekę Macierzy Szkolnej”. W 1902 Macierz Szkolną połączono z fundacją im. Tadeusza Kościuszki. Do 1903 ukazało się 56 wydawnictw organizacji. Były to głównie utwory o tematyce moralistycznej, obyczajowej, religijnej, patriotycznej, historycznej, gospodarczej, rolnej, przyrodniczej oraz poradnikowej. Do 1914 powstało w ramach Macierzy 28 ośrodków edukacyjnych i 22 ochronki dla najmłodszych. 11.06.1906 w Warszawie powołano do życia Towarzystwo Macierzy Polskiej. Założycielami byli: Henryk Sienkiewicz, Antoni Osuchowski, Piotr Drzewiecki, Jan Harusewicz, Ignacy Chrzanowski, Stanisław Libicki, Jan Gralewski, Kazimierz Arkuszewski, Wacław Brygiewicz i Mieczysław Brzeziński. Celem było „krzewienie i popieranie oświaty w duchu narodowym”. Środkami do osiągnięcia celów miało być zakładanie ochronek, szkół ludowych, kursów dla dorosłych analfabetów, szkół ochroniarek i seminariów nauczycielskich, czytelni ludowych i bibliotek, a także szkół średnich i wyższych. Ważne było również organizowanie domów ludowych, odczytów, wykładów oraz wydawanie i rozpowszechnianie podręczników i czasopism naukowych oraz o charakterze pedagogicznym. Towarzystwo fundowało stypendia i zapomogi. Działalność obejmowała obszar Królestwa Polskiego. Do 1907 stowarzyszenie liczyło ok. 100 tys. członków. 14.12.1907 zostało zdelegalizowane. Organizacja wznowiła działalność 26.04.1916 pod nazwą Polska Macierz Szkolna. Po 1918 rozszerzono zasięg działalności na województwa północno-wschodnie. Do 1937 Polska Macierz Szkolna założyła 295 szkół, 9 burs, 23 przedszkola, prowadziło 2032 bibliotek. Wydawało także swoje pismo, które prowadził Józef Stempler.

Źródła: H. Markiewicz, Rzecz o Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 2016; Nasza walka o szkołę polską 1901-1917. Opracowania, wspomnienia, dokumenty, t. 2, red. B. Nowroczyński, Warszawa 1934; Regulaminy Polskiej Macierzy Szkolnej: przyjęte przez Zebranie Walne Towarzystwa w dniu 12-ym kwietnia 1918-go roku, Warszawa 1918; Statut Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 1939; J. Stemler, Instrukcje w sprawie zakładania Kół Polskiej Macierzy Szkolnej oraz organizowania i prowadzenia czytelni ludowych, bibljotek, kursów dla dorosłych, uniwersytetów ludowych PMS, Warszawa 1922; J. Stemler, Polska Macierz Szkolna. Szkic historyczno-sprawozdawczy z 20-lecia działalności 1905–1925: wydawnictwo jubileuszowe, Warszawa 1926; Ustawa Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 1906.