Sądy dla nieletnich po 1989 roku

Sądy dla nieletnich po 1989 roku – specjalna kategoria sądów, których funkcjonowanie reguluje ustawa z 1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawa z 1997 – Kodeks karny. Przepisy ustawy dotyczyły: zapobiegania i zwalczania demoralizacji, w stosunku do osób, do 18 lat, postępowania w sprawach o czyny karalne, w stosunku do osób, w wieku 13-17 lat, wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych, w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia lat 21. Celami ustawy było: przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich, stworzenie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem, umocnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich. Do 2.01.2014 obowiązywały 2 formy postepowania wobec nieletnich: 1) wyjaśniające, prowadzone przez sędziego rodzinnego, ustalające czy istniały okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, czy czyn karalny został przez niego popełniony i czy należy zastosować środki przewidziane w ustawie; 2) rozpoznawcze (opiekuńczo-wychowawcze lub poprawcze), prowadzone przez sąd rodzinny. Na podstawie Ustawy z 2013 o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw, całe postępowanie było prowadzone przez sąd rodzinny. Za przejawy demoralizacji uznano: ucieczki z domów lub placówek opiekuńczo-wychowawczych, zachowania patologiczne, porzucanie szkoły, brak opieki ze strony rodziców (opiekuna), przebywanie w środowiskach kryminogennych, popełnianie czynów karalnych i innych czynów zabronionych, brutalizacja zachowań. W 2010 nieletnich, wobec których orzeczono prawomocne środki wychowawcze w sądach w związku z demoralizacja było 16118, w 2015 – 14599, w 2019 – 13805, w 2020 – 10187. Nieletnich, wobec których orzeczono prawomocne środki poprawcze lub kary w sądach w związku z czynami karalnymi w 2010 było 22758, w 2015 – 12237, w 2019 – 8920, w 2020 – 5243.

Źródła: T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2011; G. Grabarczyk, Odpowiedzialność nieletnich w polskim prawie karnym, Studia z zakresu nauk prawnoustrojowych, „Miscellanea” 2008, t. 1; A. Leśniak-Moczuk, Przejawy demoralizacji nieletnich. Analiza prawno-kryminologiczna, Białystok 2020; Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, 2022, Warszawa 2023; Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. 2018, poz. 969; Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny, Dz. U. 2019, poz. 1950 z późn. zm.; Ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2013, poz. 1165.